ئادۆنیس1
ئادۆنیس (یان: ئەدۆنیس، ئادۆن، ئەدۆن) بە ئینگلی Adonis. کەسێتییەکی نێو ئوستوورەی گریک و ڕۆمییەکانە. ئاپۆلۆدۆرۆس دەڵێت کوڕی کینیراس و مێثارمی بووە. ئیسیۆدۆس دەڵێت کوڕی فینیکس و ئالفێسیڤیا بووە. پانیاسیس-ی ئالیکارناسۆس (هۆنەرێکی سەدەی پێنجەمی پێش زاین بووە) دەڵێت کوڕی ثیاس-ی پاشای ئاشوور و زمیرنا (میرا)ی کچی بووە. هۆمیرۆس هیچ ئاماژەیەکی پێی نەداوە. هۆنەرە گریکییەکانی دواتریش گێڕانەوە هێماییە ماکەکەی ئادۆنیسیان گۆڕیوە بە چیرۆکی هۆنراوەیی.
چیرۆکی ئادۆنیس بە گێڕانەوەی پانیاسیس
دێرینترین چیرۆکی ئادۆنیس ئەوەیە کە پانیاسیس-ی ئالیکارناسۆس گێڕاویەتیەوە، ئەویش بەم جۆرەیە:
زمیرنا پەرستنی ئەفرۆدیتی (ڤینوس) پشتگوێ خستووە. ئەفرۆدیتیش بەوە سزای داوە کە تووشی خۆشەویستییەکی ناسرووشتیی کردووە بۆ باوکی خۆی. لەگەڵ دایەنەکەیدا خستوویانەتە پێخەفەکەی باوکیەوە، باوکیشی بە نەزانی لەگەڵی جووت بووە.
کە باوکی بە تاوانەکەی زانیوە، ویستوویە بیکوژێت، بەڵام زمیرنا هەڵهاتووە. کە خەریک بووە باوکی پێی بگاتەوە، نزای کردووە خوداکان نادیاری بکەن. خوداکانیش بەزەییان پیایدا هاتووەتەوە و دایانگۆڕیوە بە دەوەنێک بە ناوی میرا (مۆرتک). دوای نۆ مانگ، دەوەنەکە تەقیوە و ئادۆنیس لە دایک بووە.
ئەفرۆدیتی بە جوانیی ئادۆنیسی منداڵ زۆر سەرسام بووە. بۆیە لە سندوقێکدا شاردوویەتیەوە و ئەم سندوقەی بە پێرسیفۆنی سپاردووە. کە پێرسیفۆنی زانیویە چی لە نێو ئەم سندوقەدا هەیە، دەستبەرداری نەبووە و نەیداوەتەوە. بۆ یەکلایی کردنەوەی ئەم مشتومڕە، سندوقەکەیان بردووەتە بەردەم زێفس. زێفس بڕیاری داوە کە دەبێت ئادۆنیس سێیەکی ساڵ لای پێرسیفۆنی بێت، سێیەکی تری ساڵ لای ئەفرۆدیتی بێت، سێیەکەکەی تر بە دڵی خۆی بڕیار بدات. ئادۆنیس پێی خۆش بووە لای ئەفرۆدیتی بێت. ئەو ماوەیەشی بۆ خۆی دابین کراوە، هەر لای ئەفرۆدیتی بووە.
ئەم کوڕە بەوە مردووە کە لە کاتی ڕاودا بڕەکێک (بەرازی نێر) پەلاماری داوە.
چیرۆکی ئادۆنیس بە گوێرەی گێڕانەوەکانی دواتر
نووسەرانی دواتر چیرۆکەکەیان دەستکاری کردووە و بۆیان زیاد کردووە. هیگینوس دەڵێت زمیرنا بەوە سزا دراوە کە باوکی خۆی خۆش بوێت، چونکە کیەنخریس-ی دایکی زمیرنا زۆر بە جوانیی زمیرنادا هەڵیداوە و وتوویە کە لە ئەفرۆدیتی جوانترە، بۆیە ئەفرۆدیتیی قینی هەڵستاوە.
زمیرنا دوای ئەوەی لەگەڵ باوکی جووت بووە، بەرەو دارستانێک هەڵهاتووە و لەوێ داگۆڕاوە بە دەوەنێک. کە باوکی بە دوایدا ڕایکردووە و گەیشتووەتە دەوەنەکە، شمشێری لە دەوەنەکە داوە و لەو دەوەنەوە ئادۆنیس زاوە.
هەندێک لە گێڕانەوەکانی تر دەڵێن کە مشتومڕەکەی ئەفرۆدیتی و پێرسیفۆنی براوە بۆ بەردەم کالیۆپی (یەکێکە لە مووسەکان). زێفس کالیۆپیی کردووە بە دادوەری یەکلاکەرەوەی ئەم داوایە.
ئۆڤید ئەمانەی بۆ چیرۆکەکە زیاد کردووە: ئێرینیسەکان خۆشەویستیی زمیرنایان بۆ باوکی ورووژاندووە. کە ئادۆنیسی بووە، لوچینا یارمەتیی داوە. کە ئادۆنیس لە دایک بووە نایادەکان فرمێسکی دایکییان تێ سووە؛ واتە بەو شلەیەی (شیرە) لە دەوەنەکەوە (یان درەختەکەوە) دەرچووە.
ئادۆنیس گەورە بووە و گەنجێکی زۆر جوانی لێ دەرچووە. ڤینوس (ئەفرۆدیتی) خۆشی ویستووە و لەگەڵی چووە بۆ ڕاو. هەمیشە لە مەترسیی دەعبای کێوی ئاگاداری کردووەتەوە. لە کۆتاییشدا بڕەکێک لە ڕقدا برینداری کردووە و کوشتوویەتی.
گێڕانەوەیەک دەڵێت ئاریس (مارس) بووە کە لە شێوەی بڕەکەکەدا ئادۆنیسی کوشتووە. گێڕانەوەی دووەم دەڵێت ئاپۆلۆن بووە لە شێوەی بڕەکەکەدا ئادۆنیسی کوشتووە. گێڕانەوەی سێیەم دەڵێت دیۆنیسۆس ئادۆنیسی فڕاندووە. کە ئەفرۆدیتی زانیویە خۆشەویستەکەی بریندار بووە، ڕایکردووە بۆ ئەو جێیەی ئەوی لێ گەوزاوە، نێکتاری بەسەر خوێنەکەیدا ڕشتووە، یەکسەر لەوەوە گوڵ پشکووتووە.
دەستکاریی جۆراوجۆری تری چیرۆکەکە کراوە، یەکێک لەوانە ئەوەیە کە لە جووتهاوسەرگیریی ئەفرۆدیتی لەگەڵ ئاریس و ئادۆنیسدا پریاپۆس لە دایک بووە. هەروەها ئەوەش کە گوایە گۆلگۆس (کوڕ) و ڤێرۆی (کچ) منداڵی ئەفرۆدیتی و ئادۆنیس بوون.
کە ئادۆنیس مردووە دەبوو دابگیرێت بۆ جیهانی ژێرەوە، بەڵام ڕێی پێ دراوە ساڵانە شەش مانگ لەگەڵ ئەفرۆدیتیی خۆشەویستیدا بە سەر ببات و بێتەوە بۆ جیهانی سەرەوە (جیهانی مرۆڤان) بۆ لای.
پەرستن و بەهای هێمایی ئادۆنیس
سەردەمانی دواتر بە نزیکی لە هەموو ناوچەکانی دەریای ناوەڕاستدا پەرستنی ئادۆنیس پەرەی سەند. دەوترێت پەرستنی ئادۆنیس لە ئاسیاوە سەرچاوەی گرتووە، بە تایبەتی لای فینیکییەکانەوە هاتووە. لەوانەوە گەیشتووە بە ئاشوور و میسر و گریک و دواتریش ئیتالیا. بەڵام بێگومان لەم ڕێیەدا گۆڕانی بە سەردا هاتووە.
ئەفرۆدیتی لە دینە ئاسیاییەکاندا بنەمای بەرداریی سرووشت بووە. وا دیارە ئادۆنیسیش ئاماژەی مەرگی سرووشتە لە زستاندا و سەرهەڵدانەوەیەتی لە بەهاردا. بۆیە شەش مانگ لە جیهانی ژێرەوە بە سەر دەبات و شەش مانگ لە جیهانی سەروودا. لە ڤیڤلۆس (بیبلۆس) و ئەلێکساندریا لە میسر و ئەسینا و شوێنانی تریش لە فێستیڤالە ساڵانەکاندا یادی مەرگ و گەڕانەوەی بۆ ژیان کراوەتەوە. بە فێستیڤالەکەی وتراوە ئادۆنیا.
ڤینوس و ئادۆنیس
شێکسپیر هۆنراوەیەکی درێژی بە ناونیشانی ڤینوس و ئادۆنیس نووسیوە. باس لە هەوڵی ڤینوس دەکات بۆ سازکردنی ئادۆنیسی مێرمنداڵ. من ڕاستەوخۆ لە دەقە ماکەکەوە وەرمگێڕاوەتە سەر زمانی شیرینی کوردی. پەڕتووکەکەشم بە دیاری و بێبەرانبەر بڵاو کردووەتەوە، دەتوانیت لێرەوە دایبگریت.
- فەرهەنگێکی نوێی ژیننامە و ئوستوورە و جوگرافیای کلاسیکی گریکی و ڕۆمی، دانانی چارلز ئانتۆن و ویلیەم سمیث، [نیویۆڕک، ١٨٨٤]، وەرگێڕانی نەوا موکرجی. لا. ١٢. ↩︎
